Advert
https://www.kaynarcahaber.com/files/uploads/user/

Sakarya'nın Endemik Bitki Zenginliği

25-02-2021 10:30

SAKARYA’NIN ENDEMİK BİTKİ ZENGİNLİĞİ

 

A-GENEL DURUM

 

Endemik Bitki; Dünyada sadece belli bir coğrafi veya siyasi bölgede yetişen bitkilerdir. Türkiye dışında doğal olarak yaşamayan bitkiler, Türkiye’nin endemik bitkileridir.

 

Çeşitli coğrafi özellikleri ve iklim çeşitliliği, iki kıta arasında doğal bir köprü olması, üç farklı bitki coğrafyasının buluşma noktası oluşu, 0-5000 metreler arasında yükseltilerin bulunuşu, farklı anakayaç tiplerine sahip oluşu,  tatlı, acı, tuzlu su alanlarının iç içe oluşu Anadolu Yarımadası’nı dünyada benzerine az rastlanan bir bitki ve hayvan (flora ve fauna) çeşitliliğine sahip kılmıştır. Avrupa’nın hiçbir ülkesinde ülkemizdeki gibi üç bitki topluluğu bir arada bulunmaz. Ülkemiz’in İran-Turan, Akdeniz ve Avrupa Sibirya bitki topluluklarına sahip olması, bu topluluklar arasında ara bitki zonları ve  geçişmeler bulunması endemik ve nadir bitki türlerinin Türkiye’de niçin bu kadar zengin olduğunun nedenlerini de ortaya koymaktadır.  Avrupa’nın tamamında varolan bitki çeşidi sayısı toplam 13.000 adet iken bu sayı ülkemizde 12.000 kadar olup, Avrupa’nın toplam bitki sayısından biraz azdır. Ancak bu nicelik karşılaştırması Türkiye’yi Avrupa ile eşit zenginlikte göstermektedir ve yanıltıcıdır. Ülkemizin Avrupa’nın onbeşte biri kadar yüzölçümüne sahip olduğu unutulmamalıdır.   Avrupa’nın endemik bitki taksonu  sayısı toplam 3.000 adet iken bu sayı ülkemizde son keşiflerle birlikte 3.925’tir. Nitekim her yıl yeni endemik bitkiler keşfedilmekte, toplam endemik bitki sayısı sürekli artmaktadır.  Sadece Antalya ilimizdeki endemik bitki sayısı 900’ den fazladır. İngiltere’nin toplam bitki sayısı (Endemik+endemik olmayan) 1.800 kadardır, ancak bu ülkenin endemik bitkisi yok denecek kadar az olup 17 endemik bitkisi vardır. İstanbul’un toplam bitki türü sayısı İngiltere’nin tamamından daha fazladır. Akdeniz ülkelerinden İspanya ile Eski Yugoslavya’nın 500-600’er adet endemik bitkiye sahip olduğu, Bulgaristan’ın endemik bitki sayısının 53 olduğu bilinmektedir. Türkiye haricinde Avrupa’nın en çok endemik bitkisine sahip ülkesi Yunanistan 820 endemik bitkiye sahiptir. İtalya’nın endemik bitki sayısı 700, Japonya’nın 2.000, ABD’nin 4.036, Fransa’nın 140, İngiltere’nin 17, Polonya’nın 3, İsviçre’nin ise 1’dir.  Avrupa ülkelerinin çoğunda endemik bitki sayısı 20’yi geçmez. Ülkemizde en çok endemik bitki çeşidine sahip 3  ilimiz 935 bitkiyle Antalya, 747 bitkiyle Konya ve 635’le  Mersin’dir. Görüleceği üzere Antalya ili tek başına çoğu Avrupa ülkesinden kat be kat daha fazla endemik bitkiye sahiptir.  Dikkat edileceği üzere ülkemiz illeri Avrupa ülkeleri ile karşılaştırılabilmekte, ancak Avrupa kıtası toplamda Türkiye’den daha fakir kalmaktadır.

 

B-SAKARYA’NIN ENDEMİK BİTKİLERİ

Çoğu insan Sakarya ilinde endemik bitki olduğunu bilmez, hatta bu bitkiler arasında çok dar alanda yetişen, Sakarya’ya özgü ve tehlike altında türler olduğundan çoğumuzun haberi yoktur. Avrupa-Sibirya Bitki Coğrafyasında yer almakla birlikte Akdeniz ikliminin de mikroklima olarak görüldüğü Sakarya ili sınırları içerisinde 2019 itibariyle Türkiye’ye özgü toplam 88 endemik bitki yetişmektedir. Ancak Sakarya’nın belirli noktaları endemik bitkilerin yetişmesi açısından özellik arzeden Önemli Bitki Alanları olarak ön plana çıkmaktadır. Bu kapsamda Sakarya’nın Türkiye çapında önem arzeden 122 Önemli Bitki Alanı’ndan birine sahip olduğu görülmektedir. Bu alan Kefken-Karasu Kıyıları olup bu bölge nehir, açık su, subasar orman, kıyı kumullarından oluşan özel bir ekosistemdir. Bu alanda 6 sı endemik olmak üzere toplam 20 bitki çeşidi tehlikededir. Bu alandaki çok nadir ve yokolma tehlikesi altında bulunan endemik bitkilerden biri Sahil Sığırkuyruğu olarak adlandırılan Verbascum degenii’ dir. Karasu kumullarından yetişen ve 1,5 metreye kadar boylanabilen bu bitki yoğun bir insan baskısı altındadır. Karasu kumullarında yer alan “Tehlike” altındaki diğer bir bitki de Centaruea kilaea (Kilyos Düğmesi) olup bu bitki bilimsel adını ilk keşfedildiği Kilyos’tan almıştır. Sahilden yapılan kum çıkarma işlemleri bu bitkimizi tehdit etmektedir. Bilimsel ismini Sakarya Nehrinin antik adından alan endemik Silene Sangaria da (Sakarya Salkım çiçeği) Karasu kıyı kumulundaki yoğun turizm faaliyetlerinin tehdidi altındadır. İnsanların ulaşamadığı alanlarda da bu bitki yoğun otlatma baskısı altındadır.   

Ancak dünyada sadece Sakarya’ya özgü bir bitki Sakarya kent merkezinin yanıbaşındaki Sapanca gölü yakınındaki çayırlarda yaşamaktadır. Türkçe adı “Seyyah Çıtlığı” olan (Taraxacum whalteri) bu bitkinin yetişme alanı Sapanca gölü kıyısındaki çayırlık alanlardır. Hani baharda uçan top şeklindeki tohum başlıklarındaki  tüylerini üflediğinizde havalanan, hepimizin çocukken tohumlarıyla  bu oyunu oynadığımız, hem tıbbi hem de gıda gen kaynağı olan bir bitki cinsinin ilimize özgü  nadir bir türünden bahsetmekteyiz. Bugüne kadar Seyyah Çıtlığını kaç Sakarya’lı duymuştur? Bu bitkinin yetiştiği ekosistemin gerek hayvan otlatma ve gerekse yapılaşma, turizm gibi insan baskısından kurtarılarak yerinde korunması gerekmektedir.

Bir de hem Sakarya’ya hem de komşu Kocaeli’ne  özgü çok nadir ve “çok  tehlike” altında olan endemik bitkimiz vardır. Daha önce Kocaeli’den bilinen ve Türkçesi “Duman Sarıbaşı” olan Centaurea yaltirikii subsp. dumanii adlı lokal endemik bitki 2010 yılında Hendek’in Dikmen Yolu dolayındaki makiliklerde keşfedilmiştir. Bu bitki dünyada sadece Kocaeli ve Sakarya’da yaşamakta olup yokolma tehlikesi altındadır. İlimizdeki makilikler biyolojik çeşitlilik açısından zengin olup korunmaları gereklidir.

Yine Marmara Bölgesindeki birkaç il dışında yetişmeyen, “Tehlike” altında olup  Türkçe adı Kulindor olan Centaurea hermanii, Arifiye-Sapanca arasında yaşama tutunmaya çalışmaktadır. Daha önce sadece Eskişehir’den bilinen ve benzerlerinin mavi-mor renkli olmasına rağmen çiçekleri kırmızıya yakın olan “Tehlike” altındaki Consolida hellespontica subsp. rosea adlı hazeran bitkisi 2003 yılında Geyve’de bir yol kenarında keşfedilmiştir.

Yukarıda belirtilen 3 Sakarya endemik bitkisi Uluslararası Doğa Koruma Birliğinin evrensel tehlike kategorisinde Yokolma Tehlikesi Altındaki Türler (Critical Endangered) statüsünde yer almakta olup öncelikli korunmaları gerekmektedir. Ayrıca bahsettiğimiz “Tehlike” altındaki bitkiler ile “Zarar Görebilir” statüsündeki Silene sangaria da öncelikli olarak korunması gereken türlerdendir.

Sakarya’nın diğer endemik bitkileri yukardaki bitkiler kadar tehlike altında olmamakla birlikte  bunlar Türkiye’ye özgü olup bilimsel isimlerini Sakarya, yörenin antik adı Bitinya ve diğer kültürel ve coğrafi unsurlardan alan ilginç endemik bitkiler olup ilimize özellik katmaktadırlar: Geyve Dokurcun yaylasında yaprakları antibakteriyel özellikler taşıyan ve Troya atının yapıldığı ağaç olan Troya Göknarı (Abies nordmanniana subsp. equi-trojani), Geyve Örencik Köyü’nde Frigya Yapışkanotu (Asperula lilaciflora subsp. phrygia) ile Ankara Çiğdemi Crocus ancyrensis,  Geyve Kaşıkçılar köyünde Galatya Sarmaşığı (Convolvulus galaticus), Geyve Doğançay köyünde bilimsel adını Sakarya’nın antik adı Bitinya’dan alan endemik Doronicum bithynicum subsp. bithynicum adlı Darınaç bitkisi, yine aynı köyde Çakırotu veya gözdikeni isimleri verilen ve Temmuz ayında gövdesi masmavi hale gelen dikenli bir bitki Eryngium bithynicum (Bitinya gözotu), Geyve Celaller köyünde çam yıldızı Gagea bithynica bilimsel isimlerinde  kültürel nitelemeler olan ilginç endemik bitkilerimizdir.   

Sakarya’nın bütününde olduğu gibi değerli soğanlı bitkilerimiz halkın çok fazla müdahale etmediği ve inanç nedenli korunmaları dolayısıyla son sığınakları olan mezarlıklarda yaşayabilmektedirler: Geyve Karaçam köyü mezarlığında Sakarya’nın tek endemik orkidesi Dactylorhiza nieschalkiorum yaşamaktadır. Sakarya’nın 4 endemik süseninden biri olan ve çok güzel çiçekleri olan endemik Kır Süseni Iris schachtii Geyve’nin Melekşeoruç köyündeki eski mezarlıkta yaşamaktadır.

Türkiye’de her yıl ortalama 50 yeni endemik bitki keşfedilmektedir. Diğer bir deyişle ortalama haftada bir yeni keşif yapılmaktadır ülkemizde. Bilimsel adını ilimizden alan bir endemik bitki olan Sakarya Peygamber Çiçeği Centaurea sakariyaensis 2015 yılında Sakarya’da keşfedilmiştir. Bu bitkimiz öylesine kanaatkardır ki topraksız anakaya üzerinde bir top şeklinde demet şeklinde çiçekler açabilmektedir. İşte güzel ilimizin dünyada bir örneği dahi olmayan eşsiz bir bitkisi.

2012 yılına kadar Sakarya’da 23 endemik bitki çeşidi biliniyordu. 2012 yılında akademisyenlerce Geyve Boğazı’nda yapılan arazi çalışmasına bilim insanları 72 endemik bitki tespit ederek Sakarya’nın toplam endemik bitki sayısı 88’e çıkmıştır. Dolayısıyla Sakarya ilinin diğer ilçelerinde de floristik alan araştırmalarının yapılması, endemik bitkilerimizin sağlıklı bir veritabanının çıkarılması açısından gerekli görülmektedir. 2015 yılında da bilim dünyasına yeni bir tür armağan eden Sakarya topraklarında gerek flora ve gerekse fauna (hayvan) türleri üzerinde titizlikle yapılacak çalışmaların ilimizin endemik bitki ve hayvan veritabanının oluşturulması açısından büyük önem arzetmektedir. Bu kapsamda başta Sakarya Üniversitesi ve Sakaryalı biyologlar olmak üzere akademisyenlerimize büyük bir görev düşmektedir.

HASAN TORLAK

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

.

Neler Söylendi?
kaynarca, sakarya, kaynarcahaber,